Ιστορία του Χορτιάτη

Χορτιάτης






Το 315 π.Χ. γεννήθηκε η μητρόπολη της Μακεδονίας, στους πρόποδες του γρανίτινου Χορτιάτη, του Κισσού των αρχαίων, απέναντι ακριβώς από τις αλλουβιακές εκβολές του Αξιού (Βαρδάρη), στη θέση όπου - όπως πίστευαν παλιότερα - υπήρχαν τότε κάποιες θερμές πηγές από τις οποίες έλαβε και το όνομά του ο πρώτος οικισμός της αρχαίας Θέρμης και ο Κόλπος. Σύμφωνα με την παράδοση η ονομασία Κισσός προήλθε από το βασιλιά Κισσέα. Σύμφωνα με τον Ησύχιο προήλθε από το Κισσόεις, που σημαίνει ότι το βουνό έχει πολλούς κισσούς, άποψη που βρίσκει σύμφωνους τον Ξενοφώντα και τον Στράβων. Τέλος, προβάλλεται η άποψη ότι το βουνού οφείλει την ονομασία του στη λατρεία του θεού Διονύσου, που αποκαλούνταν και Κισσός ή Κισσεύς. Αρχαιολογικά ευρήματα δημιουργούν την εντύπωση ότι η παρουσία των Θρακών στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού έφτανε προς τα δυτικά και τα νότια μέχρι την περιοχή της Πιερίας, ενώ τον 8ο αιώνα π.Χ. άρχισε η βαθμιαία εκτόπιση των Θρακών προς τα ανατολικά από τους Μακεδόνες. Μεταξύ άλλων ευρημάτων, ένα χρυσό επιστόμιο από θαλαμωτό τάφο του 550 π.Χ. στον Άγιο Βασίλειο θεωρείται θρακικής προέλευσης, γεγονός που υποδεικνύει ότι η περιοχή του Κισσού βρισκόταν υπό την περιοχή του Κισσού υπό την κατοχή των Θρακών τουλάχιστον μέχρι τα μέσα του 6ου αιώνα π.Χ. Ο Θουκυδίδης και ο Στράβων μιλούν για θρακικές φυλές ανάμεσα στον Αξιό και τον Στρυμόνα, αναφερόμενοι στην ιστορία της περιοχής. Τον 9ο αιώνα η Αγία Θεοδώρα εν τη Θεσσαλονίκη αναφέρεται στην περιοχή, χωρίς όμως να την κατονομάζει. Σε άλλη βιογραφία του ίδιου αιώνα, αυτή του Αγίου Ευθυμίου, διαβάζουμε ότι ο άγιος είδε ένα βράδυ σε ενύπιον τον Θεό, που του έδωσε εντολή να φύγει από το Άγιο όρος και να πάει στα ανατολικότερα της Θεσσαλονίκης βουνά, ώστε να αναστηλώσει ένα μοναστήρι. Τον 11ο αιώνα στο Βίου του Οσίου Φωτίου του Θεσσαλού εμφανίζεται ξαφνικά το νέο όνομα του όρους Κισσός, που έκτοτε ονομάζεται Χορταϊτης ή Χορτιάτης (με μετάθεση), αλλαγή που έγινε για αδιευκρίνιστους λόγους.

Στα ανατολικά της πόλης της Θεσσαλονίκης υψώνεται το όρος Χορτιάτης, το οποίο στους αρχαίους χρόνους και μέχρι τη μέση βυζαντινή περίοδο, ονομαζόταν Κισσός. Ο ορεινός αυτός όγκος ξεκινάει από την περιοχή ανάμεσα στη λίμνη Κορώνεια και τη Θεσσαλονίκη, κατευθύνεται νοτιοανατολικά, σχεδόν στην ίδια ευθεία με τη χερσόνησο της Σιθωνίας, εισέρχεται στο βόρειο τμήμα της Χαλκιδικής και φτάνει μέχρι τα βορειοδυτικά του Χολομώντα, με τον οποίον σχεδόν ενώνεται. Η υψηλότερη κορυφή του, ο Κισσός, φτάνει στα 1201μ. Η άμεση γειτνίασή του βουνού με την πόλη της Θεσσαλονίκης διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στην ιστορία του Χορτιάτη, που συμβάδισε σε πολύ μεγάλου βαθμό με την ιστορία της πόλης του Κάσσανδρου από τη στιγμή της ίδρυσής της και μετά. Δεν είναι καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι ο Χορτιάτης κατοικήθηκε συστηματικά από την προϊστορική κιόλας εποχή, αξιοποιήθηκε στρατιωτικά από αρχαίους χρόνους, αποτέλεσε σημαντικό κέντρο μοναχισμού κατά τη βυζαντινή περίοδο και έγινε δημοφιλής τόπος παραθερισμού από τα χρόνια της τουρκοκρατίας. Ανασκαφικές ή επιφανειακές έρευνες έχουν φέρει στο φως πολυάριθμους οικισμούς σχεδόν σε ολόκληρο το ορεινό συγκρότημα του Χορτιάτη.



Ο Χορτιάτης απελευθερώθηκε επισήμως από τους Τούρκους στις 13 Ιανουαρίου του 1913 και από τότε άρχισε η περίοδος της σύγχρονης ιστορίας του. Το επόμενο έτος, σε έναν πίνακα με τους υπαγόμενους στην υποδιοίκηση της Θεσσαλονίκης οικισμούς, αναφέρεται ως κωμόπολη με αστυνομικό σταθμό, ταχυδρομικό γραφείο, δημοτικό σχολείο αρρένων και θηλέων και παρεδρείον κοινότητας. Σε πίνακα του σχολικού έτους 1914-1915 το σχολείο του χωρίου αναφέρεται ως «πλήρες εξατάξιον μεικτόν δημοτικόν σχολείον Χορτιάτη», που διέθετε τρεις διδάσκοντες. Κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο αγγλικές και γαλλικές δυνάμεις στρατοπέδευσαν έξω από το χωριό, κατασκεύασαν δίκτυο σύνδεσης των πηγών του βουνού και διάνοιξαν δρόμους προς το Πανόραμα, το Αδραμέρι και τον Άγιο Βασίλειο. Το 1924, μετά τη συνθήκη της Λωζάνης, η ανταλλαγή πληθυσμών άλλαξε την πληθυσμιακή εικόνα και στις περιοχές της ΒΔ πλαγιάς του Χορτιάτη. Σ' αυτές είχαν εγκατασταθεί πολλές μουσουλμανικές οικογένειες, που παραχώρησαν τη θέση τους στους Έλληνες. Στο Arsakli κατέφυγε σημαντικός αριθμός προσφύγων, κατά κύριο λόγο Ποντίων, που άλλαξαν και το όνομα της περιοχής σε Πανόραμα λόγω της θέας της προς τη Θεσσαλονίκη και το Θερμαϊκό κόλπο. Πρόσφυγες αντικατέστησαν τις μουσουλμανικές οικογένειες επίσης στο Truhanli (Λακκιά) και στο Sedes (Θέρμη). Αντίθετα, ο οικισμός Esenli (Μερσινούδα), αν και δέχτηκε 37 οικογένειες από τη Μικρά Ασία, το επόμενο έτος ερημώθηκε, όπως και ο οικισμός Bournasli (Πουρναροχώρι).





Σε αντιδιαστολή με τα παραπάνω, ο Χορτιάτης, μη έχοντας κατοικηθεί ποτέ από μουσουλμανικές ή μη ελληνικές οικογένειες, δεν δέχτηκε καμία ουσιαστική μεταβολή στον πληθυσμό του. Αυτό υπήρξε ένα από τα στοιχεία που βοήθησαν στη γρήγορη ανάπτυξή του. Στη δεκαετία του 1930. ο Γάλλος αρχιτέκτονας και πολεοδόμος J. Pleyber οραματίστηκε τη δημιουργία ενός εξοχικού οικισμού το Χορτιάτη, δίνοντας μεγάλη σημασία στο φυσικό του περιβάλλον και τη σχετικά μικρή απόστασή του από την πόλη της Θεσσαλονίκης. Μερικούς μήνες πριν από τη σύνταξη και δημοσίευση των σχεδίων του και στο πρώιμο στάδιο εφαρμογής του πολεοδομικού σχεδίου, ξέσπασε ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος. Κατά τη διάρκεια της κατοχής το βουνό του Χορτιάτη έγινε ορμητήριο διαφόρων αντιστασιακών ομάδων και, κυρίως, του 31ου Συντάγματος της Β' Μεραρχίας του ΕΛ.Α.Σ. Στις 2 Σεπτεμβρίου του 1944, κοντά στην υδατογέφυρα στην είσοδο του χωριού, σε μια συμπλοκή ανάμεσα στους άντρες του 2ου Λόχου του 31ου Συντάγματος και ένα γερμανικό όχημα σκοτώθηκε ένας Γερμανός χημικός, γεγονός που στάθηκε η αφορμή για την πλέον μαρτυρική μέρα της ιστορίας του Χορτιάτη και που γράφτηκε με μαύρα γράμματα στην ιστορία ως το «Ολοκαύτωμα του Χορτιάτη». Και αυτό, γιατί το απόγευμα της ίδιας μέρας μια γερμανική φάλαγγα 32 οχημάτων έφτασε στο χωριό με επικεφαλής το λοχία Fritz Schubert. Αυτοί οι στρατιωτικοί, βοηθούμενοι σημαντικά από Έλληνες ταγματασφαλίτες, υπέβαλαν σε βασανισμό και στη συνέχεια εκτέλεσαν άντρες και γυναίκες όλων των ηλικιών, ενώ κάποιους τους έκλεισαν σε ένα φούρνο και ένα σπίτι του χωριού, όπου τους έκαψαν ζωντανούς. Τα σπίτια και το δημοτικό σχολείο παραδόθηκαν στις φλόγες. Τα συνολικά 149 θύματα του Ολοκαυτώματος υπήρξαν από τα τελευταία του ναζισμού και γενικά του Β' Παγκοσμίου Πολέμου στην Ελλάδα.
250 μ.Χ.: χτίζεται το Ρωμαϊκό Υδραγωγείο για την υδροδότηση της πόλης της Θεσσαλονίκης, προς την οποία μεταφερόταν το νερό μέσω ενός κτιστού υδραγωγού.
11ος αιώνας: ιδρύεται η Μονή Χορταϊτου από άγνωστο βυζαντινό αυτοκράτορα προς τιμήν της Θεοτόκου. Καταστράφηκε το 1424 από τους Οθωμανούς, καταστροφή από την οποία διασώθηκε η σφραγίδα της αλλά και τμήματα μαρμάρινων κιόνων και κιονόκρανων.
12ος αιώνας: θεμελιώνεται ο βυζαντινός Ναός Μεταμόρφωσης του Σωτήρα, που αποτελεί το μοναδικό ίσως δείγμα νησιωτικού οκταγωνικού ναού στην ηπειρωτική Ελλάδα. Ιδιαίτερης σημασίας ήταν το ξεχωριστό πέπλο του και οι τοιχογραφίες που κάλυπταν το σύνολο του εσωτερικού του, που καταστράφηκαν, ενώ στις μέρες μας διασώζονται τμήμα μαρμάρινης σαρκοφάγου και σημαντικές εικόνες, όπως αυτήν της Παναγίας της Βρεφοκρατούσας του 14ου αιώνα.
1837 μ.Χ.: χτίζεται ο Ναός του Αγίου Γεωργίου, που ανήκει στον τύπο της τρίκλητης ξυλόστεγης βασιλικής.
Στα περίχωρα του χωριού υπάρχουν ερείπια δύο ανεμόμυλων, πιθανότατα των τελών του 18ου αιώνα, τα qanat, το πέτρινο γεφύρι, κ.ά.